"ویلیام تامپسون" یکی از متخصصین مؤسسه "مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ها"ی آمریکاست که مدتی پیش دست به افشاگری علیه این مؤسسه زد. وی در بیانیه‌ای که به طور رسمی منتشر کرد می‌نویسد: من "ویلیام تامپسون" از سال 1998 در پست محقق ارشد "مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ها"ی آمریکا مشغول به فعالیت هستم. باید از این که من و سایر نویسندگان، داده‌های مهم آماری را از مقاله منتشره در سال 2004 ژورنال "پزشکی کودکان" حذف کردیم، ابراز تاسف و پشیمانی نمایم. این داده‌ها نشان می‌داد که اطفال مذکر سیاهپوست آمریکایی که واکسن ام‌ام‌آر (سرخک، اوریون، سرخجه) را دریافت می‌کنند، تا پیش از 36 ماهگی (سه‌سالگی) در معرض خطر ابتلا به اختلال عصبی "اوتیسم" قرار دارند. پس از گردآوری داده‌ها، تصمیمات درخصوص گزارش بخش‌هایی از یافته‌ها اتخاذ شد و بنده معتقدم طبق پروتکل نهایی این تحقیق پیش نرفتیم.

برای این‌که شک‌وشبهه‌ای پیش نیاید از همین ابتدا می‌گویم که واکسن‌ها از همان آغاز استفاده تاکنون جان عده بی‌شماری را نجات داده‌اند و به‌هیچ‌وجه نمی‌خواهم این اظهارات، مانع از این شود که والدین از هر نژاد و قومی، فرزند خود را از دریافت واکسن محروم کنند. واکسن‌ها از ابتلا به بیمارهای خطرناکی جلوگیری می‌کنند. ازاین‌رو، ریسک تجویز آن‌ها در مقابل منافعی که برای فرد و جامعه به همراه می‌آورد، ناچیز است.

بحث من روی تصمیم بر حذف یافته‌های یک تحقیق خاص روی یک زیرگروه خاص و با یک واکسن خاص است. همه می‌دانند که واکسن خطراتی به دنبال دارد و این وظیفه مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌هاست که به شیوه‌ای صحیح خطرات مربوطه را به اطلاع مردم برساند.

در 10 ماهه اخیر، با دکتر "برایان هوکر" درخصوص مطالعات این مرکز روی واکسن‌ها و پیامدهایی که بر گذرگاه‌های عصبی به‌ویژه ظهور اوتیسم دارند، به بحث نشستیم. من نیز با ایشان هم‌نظرم که تصمیم‌گیری‌های مرکز کنترل و پیشگیری بایستی شفاف باشد. بااین‌حال، نمی‌دانستم که صحبت‌هایمان را ضبط می‌کند و مرا نیز در جریان نگذاشتند که اسم یا صدایم می‌خواهد در اینترنت یا رسانه‌ها پخش شود.

از خیل ایمیل‌های دلگرم‌کننده‌ای که طی چند روز گذشته به دستم رسیده کمال تشکر و قدردانی را دارم. با این حال، در این شرایط دیگر پاسخگوی سؤالات بیشتر نیستم. در حال حاضر، اطلاعاتم را در اختیار "ویلیام پوزی" نماینده کنگره قرار می‌دهم و صدالبته با کنگره همکاری می‌نمایم. از‌طرفی، پیشنهاد داده‌ام که در تحلیل دوباره یافته‌ها یا صورت دادن مطالعات بیش‌تر در این زمینه، مشارکت داشته باشم. اما در وضعیت کنونی روی کار و خانواده‌ام تمرکز کرده‌ام.

دانشمندان ممکن است برداشت‌های متفاوتی از یک دسته اطلاعات واحد داشته باشند. من هر چه در توانم باشد می‌گذارم تا به هر دانشمند بی‌طرف و واقع‌بین در درون یا بیرون مرکز در تحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شده توسط این مرکز یا دیگر سازمان‌های عمومی کمک کنم. این همه به منظور درک تاثیر واکسن‌ها روی ابتلا به اوتیسم است. هنوز شمار پرسش‌ها از پاسخ‌ها بیش‌تر است؛ ضمناً می‌فهمم که چرا خانواده‌های بسیاری به دنبال پاسخ گرفتن از جامعه علمی هستند.

از زمانی‌که این مسئله علنی شده، همکاران و ناظران در مرکز کنترل و پیشگیری، کاملاً حرفه‌ای عمل کرده‌اند. درواقع، پس از بیرون آمدن نتایج این تحقیقات، جایزه‌ای برای حسن عملکرد دریافت کردم. هیچ‌کس به بنده فشار وارد نکرد یا مورد انتقام‌جویی قرار نگرفتم و نیز آن‌طورکه بعضی‌ها می‌گویند از ساختمان به بیرون اسکورت و همراهی نشدم.

صدور این بیانیه توسط دکتر تامپسون در واکنش به خبری بود که حدود یک ماه پیش در خبرگزاری‌های مختلف منتشر شد: "یکی از محققان ارشد مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های آمریکا در کمک به دکتر "برایان هوکر" عضو مؤسسه اوتیسم نقش کلیدی ایفا کرد. این دو از دستکاری این مرکز در اطلاعاتی پرده برداشتند که وقوع بالاتر اوتیسم را در کودکان پسر سیاهپوست آمریکایی نشان می‌داد." این افشاگر همان ویلیام تامپسون بود و دکتر هوکر وی را زمانی یافت که تامپسون درخصوص تسلیم داده‌های اصلی پژوهش دی‌استفانو و دیگران روی واکسن ام‌ام‌آر و اوتیسم، درخواست کرده بود قانون فدرالى‌ تصویب شود كه‌ به‌ شهروندان‌ عادى‌ اجازه دهد به‌ اطلاعاتى مربوط به این پرونده دسترسی داشته باشند.

طبق یافته‌های پژوهش دکتر هوکر که در تاریخ 8 آگوست در ژورنال علمی "انحطاط انتقالی عصبی" انتشار یافت، پسران سیاهپوست آمریکایی که پیش از 36 ماهگی نخستین واکسن ام‌ام‌آر را دریافت کرده‌اند، 3.4 برابر بیش‌تر در معرض ابتلا به اوتیسم پس از 36 ماهگی قرار دارند.

بنا به گفته‌های دکتر هوکر، افشاگر مرکز کنترل و پیشگیری که خواست نامش فاش نشود (دکتر تامپسون) شواهدی در اختیار وی قرار داد که نشان می‌دادند محققان این مرکز آگاهانه رابطه قابل‌توجه آماری بین سن دریافت نخستین واکسن ام‌ام‌آر و وقوع اوتیسم در پسران سیاهپوست آمریکایی را مخفی کرده‌اند.

مدارکی که در اختیار کنگره و علیه مرکز کنترل و پیشگیری وجود دارد و نیز صحبت‌هایی که هوکر با تامپسون داشته، نشان از دستکاری‌های گسترده در داده‌های علمی و فشار مقامات بر دانشمندان این مرکز جهت توافق با اجرای سیاست‌‌های دولت در و نادیده گرفتن ایمنی تجویز واکسن دارد.

بنا به گزارش شبکه خبری "سی‌بی‌اس"، نتایج تحقیق اصلی نخستین‌بار در ژورنال پزشکی کودکان انتشار یافت که از جانب سازنده واکسن، تبلیغات، و هدایای مختلف تامین مالی می‌شود. مرکز کنترل و پیشگیری و دیگر سازمان‌های بهداشت عمومی به‌طور گسترده از تحقیق دی‌استفانو سوء استفاده کرده تا روی هر گونه ارتباط بین واکسن‌ها و اوتیسم سرپوش بگذارند. اوتیسم یا "درخودماندگی" اختلالی عصبی است که میزان ابتلا به آن اخیراً سیر صعودی داشته است. فردی که دچار این اختلال باشد، شدیداً متوهم است و گاهاً قادر به درک دنیای مادی اطراف خود نیست. مبتلایان به اوتیسم در ارتباط با افراد دیگر در جامعه نیز به مشکلات بسیار پیچیده و حادی دچار می‌شوند. دکتر هوکر می‌گوید: "مرکز از رابطه بین سن دریافت نخستین واکسن ام‌ام‌آر و وقوع اوتیسم در پسران سیاهپوست آمریکایی در همان سال 2003 آگاهی داشت، اما تصمیم گرفت که آن‌را کتمان نماید."

دکتر تامپسون نیز بر این گفته‌ها صحه گذاشته است: "10 سال تحقیق به خاطر حساسیت مرکز کنترل و پیشگیری روی اوتیسم و موضوعات مربوطه به هدر رفت. آن‌ها آن کاری را که باید، انجام نمی‌دهند، چراکه از نتیجه کار، هراس دارند."

در این بمب خبری که می‌تواند بزرگ‌ترین خبر سال باشد، دست‌کم بزرگ‌ترین خبری که رسانه‌های اصلی آمریکا نمی‌خواهند آن‌را پوشش دهند، همه پیامدهای اقدام دکتر ویلیام تامپسون هنوز خود را نشان نداده است. اگرچه به احتمال فراوان، سرزنش‌ها و مجازات‌های قضایی شامل حال کسانی خواهد شد که در این اقدام مخفی‌کارانه دست داشته‌اند، اما در این میان باید قدردان یک مرد دیگر هم باشیم که رسانه‌ها به او یک عذرخواهی بزرگ بدهکارند: دکتر "اندرو ویکفیلد".

دکتر ویکفیلد جراح شناخته‌شده جهانی در بیماری‌های گوارشی است. وی متهم به فریب‌کاری و جعل تحقیقاتی شده بود که رابطه میان واکسن ام‌ام‌آر و بیماری‌های روده‌ای را نشان می‌دهد که در کودکان مبتلا به اوتیسم به چشم می‌خورد. ویکفیلد از پزشکان ضد واکسن نیست، بلکه صرفاً به "ایمنی" واکسن‌ها اهمیت می‌دهد و تحقیقاتش در این زمینه خودش و دیگر محققان را به سمتی هدایت کرد که از وجود مشکل در واکسن سرخک، اوریون، سرخجه (ام‌ام‌آر) خبر می‌داد. وی به بیمارانش توصیه نکرد که دست از واکسیناسیون بردارند، درعوض از آن‌ها خواست که برای این بیماری‌ها به جای تزریق ام‌ام‌آر، از واکسن‌های جداگانه این سه بیماری استفاده کنند.

این توصیه تنها یک مشکل داشت: این توصیه، به نفع بیماران ولی به ضرر سازنده واکسن ام‌ام‌آر یعنی شرکت"مرک" بود که شاهد افت فروش محصول خود در انگلستان بود. تحقیق دکتر ویکفیلد درخصوص واکسن ام‌ام‌آر و رابطه‌اش با بیماری‌های روده‌ای و اوتیسم برای نخستین‌بار در ژورنال پزشکی "لنست" منتشر گردید. اما روزنامه‌نگاری با نام "برایان دیر" مقاله‌ای در "ژورنال پزشکی بریتانیا" منتشر کرد و دکتر ویکفیلد را به باد انتقاد گرفت و او را متهم به فریب‌کاری کرد. متعاقباً تحقیق ویکفیلد از انتشار در ژورنال لنست باز ماند. هیئت نظارتی شورای پزشکی عمومی انگلستان، ویکفیلد و پرفسور "جان واکر-اسمیت" یکی دیگر از نویسندگان مقاله بازمانده را به کلی از طبابت برکنار کرد.

بااین‌حال، آن‌چه در رسانه‌ها نمی‌بینید این است که هر دو ژورنال نام‌برده، روابط مالی نزدیکی با سازنده واکسن ام‌ام‌آر دارند. به‌علاوه این خبر را هم نمی‌خوانید که پرفسور واکر-اسمیت در نبرد قضایی هزینه‌بر علیه شورای پزشکی عمومی انگلستان جنگید و اتفاقاً پیروز هم شد. وی از همه اتهامات تبرئه شد.

در این میان، دکتر اندرو ویکفیلد تنها به خاطر پیروی از حقیقتی که تحقیقاتش او را بدان سمت هدایت کرده بود، شغل و آبروی خود را از دست داد. در رسانه‌ها همه تقصیرها را به گردن او انداختند و انگشت‌های اتهام به سمت او نشانه رفت. هر زمانی که بین مردم، مسئله واکسن و اوتیسم مطرح می‌شد، می‌گفتند: "این فرضیه کاملاً نقض شده است و کسی که آن‌را "سر هم کرده بود" نیز متهم به فریب‌کاری شده است."

بااین‌وجود، دکتر ویکفیلد هیچ‌گونه سابقه کیفری نداشته و هم‌اکنون در آمریکا زندگی می‌کند. وی همواره مدعیان را به مناظره تلویزیونی دعوت کرده و البته هیچ‌کس حاضر به این کار نشده است. دکتر ویکفیلد از متخصصان برجسته حوزه بیماری‌های گوارشی است، حوزه‌ای که امروزه نیازمند تحقیق و مطالعه فراوان است. در دوره‌ای که واکسن‌ها، آنتی‌بادی‌ها، آفت‌کش‌ها و بسیاری موارد دیگر دستگاه گوارشی را طوری تخریب کرده که دیگر نمی‌توان غذاها را به‌خوبی هضم کرد و از این رهگذر بیماری‌های گوارشی بیداد می‌کند، نیاز به مطالعه در این زمینه بیش‌ازپیش احساس می‌شود.

چنانچه بخواهید بدانید اشخاصی که از نزدیک دکتر ویکفیلد را می‌شناسند در مورد او چه فکر می‌کنند، گزارش والدینی را بخوانید که یکی از دو فرزندان‌شان بخشی از مطالعه به‌اصطلاح "فریب‌کارانه" اوست. ویکفیلد آن‌چنان در کارش با والدین و بچه‌ها و کمک به آن‌ها برای یافتن راه‌حل مشکلات پیچیده پزشکی، موفق بود که در دهه 90 میلادی، یک مستند تلویزیونی به تشریح فعالیت‌های او اختصاص یافت.

******

آذر شهدخت پرویز و دیگران، دهمین فیلم بهروز افخمی است. سیدجمال ساداتیان تهیه کنندگی فیلم را بر عهده داشته، و جناب افخمی و کرمان موتورز نیز در آن سرمایه‌گذاری کرده‌اند. فیلمنامه از داستانی به همین نام نوشتۀ مرجان شیرمحمدی (همسر افخمی و بازیگر نقش آذر) اقتباس شده است. این فیلم 114 دقیقه دارد.

خلاصه داستان

راوی (با صدای داود نماینده) قصۀ زندگی پرویز دیوان‌بیگی (مهدی فخیم‌زاده) و شهدخت فیروزکوهی (گوهر خیراندیش) را حکایت می‌کند. پرویز، چهل سال است که بازیگر سینما است و شهدخت زنی خانه‌دار. روزی شهدخت اتفاقاً به پشت صحنۀ فیلمی می‌رود که پرویز در آن بازی می‌کند. کارگردان (مانی حقیقی) با دیدن شهدخت، او را برای یکی از نقش‌ها انتخاب می‌کند. راوی خبر می‌دهد که فیلم «در تاریکی» موفقیت‌آمیز شد و جوایزی را از جشنواره‌های داخلی و خارجی دریافت کرد. مردم و خبرنگاران بازی شهدخت در این فیلم را بیشتر از بازی پرویز پسندیده‌اند. لذا مکرراً از او می‌پرسند چرا همسرش را در تاریکی نگاه داشته است. پرویز با بازیگری شهدخت در سینما مخالف است و زن به همین سبب منزل را ترک می‌کند.

دختر آنها آذر (مرجان شیرمحمدی) بی‌خبر از لندن بازمی‌گردد. در دست او مجله تایم است که تصویر شهدخت بر روی جلدش دیده می‌شود. او با خواهرش گلی (نعیمه نظامدوست) و برادرش فرهاد (امیرعلی دانایی) مادر را در ویلایشان در نیاک می‌یابند و جمع خانواده به آنجا می‌روند. شهدخت به پرویز زنگ می‌زند و ماجرای طلاق آذر از شوهر انگلیسی‌اش فیلیپ را به او خبر می‌دهد و پرویز را نیز بدانجا می‌کشاند. پرویز از بهرام کیانی (رامبد جوان) که یک سفالگر ساکن نیاک است درخواست می‌کند تا با دخترش ازدواج کند...

نقد و نظر

فیلم آذر شهدخت یکی از فیلم‌های متوسط بهروز افخمی است. هنر جناب افخمی در مقام فیلمنامه‌نویس و کارگردان نتوانسته داستان معمولی خانم شیرمحمدی را چندان ارتقاء دهد.

الف. این فیلم دربارۀ چیست؟

افخمی در برنامه هفت (جمعه 10 مرداد) در معرفی فیلمش گفت که خانواده به شکل سابق آن در دوران جدید، در حال اضمحلال است و فیلم آذر شهدخت، به موضوع «خانواده» می‌پردازد. او توضیح داد که ما یک سال در کانادا اقامت داشتیم و در آنجا زوال خانواده‌های ایرانی را به عینه مشاهده کردیم. این ماجرا بر شکل‌گیری این قصه در همسرم تأثیر گذاشت.

اما به نظر راقم، موضوع اصلی آذر شهدخت، «فمینیسم» است و نویسنده داستان واضحاً در جهت دستیابی حقوق برابر مردان و زنان بوده است. فمینیسم از نظر ما، یک عقیدۀ کفرآمیز و خلاف دین به حساب می‌آید، که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. همینجا بگوییم که متأسفانه اصلی‌ترین نقطه ضعف‌های فیلم نیز از همین ناحیه رخ نموده است.

داستان این فیلم دو پاره است. در نیمۀ اول، موضوع بازیگری شهدخت مطرح است و در نیمۀ دوم طلاق آذر. قاعدتاً نیمه دوم فیلم، باید نتیجۀ نیمه اول باشد که اینطور نیست. فقط در سکانس پایانی پرویز جمله‌ای می‌گوید که شهدخت فیروزکوهی، دیگر در تاریکی نخواهد ماند. کنایه از اینکه من او را از بازیگری منع نخواهم کرد. حالا سؤال این است که چه ربطی میان قسمت اول و دوم فیلم وجود دارد؟ به عبارت دیگر چه چیزی پرویز را واداشت تا تصمیمش را تغییر دهد؟

ب. چرا مهدی فخیم‌زاده انتخاب شد؟

فیلم جناب افخمی، پربازیگر است. نویسندۀ داستان، موفق شده تا شخصیت‌های زیادش را به خوبی بپرورد و فیلمسازـ‌فیلمنامه‌نویس نیز آنها را به خوبی تصویر کند. اما مشکل در آنجا است که اتفاق خاصی در این فیلم نمی‌افتد. یا بهتر بگویم اتفاقات فیلم در خارج از دوربین رخ می‌دهند و ما فقط خبر آنها را از راوی یا از دیالوگ‌ها می‌شنویم. مخاطب باید موفقیت شهدخت در بازیگری را در نزد خود فرض کند بدون آنکه بازی‌اش در فیلم «در تاریکی» را دیده باشد یا بخشی از فیلم را در سینما تماشا کرده باشد یا حتی از جوایز سینمایی‌اش مطلع باشد، و همچنین است نزاع آذر و فیلیپ و طلاقش از او. مخاطب حتی آذر را به وقت ورودش در فرودگاه نیز نمی‌بیند چه برسد به زندگی‌اش در انگلستان. تنها اتقاق جدی فیلم که مخاطب شاهد آن است، قهر شهدخت و رفتن او از خانه است؛ چیزی که در حاشیۀ طلاق آذر قرار می‌گیرد و در ادامۀ فیلم به کم‌کم فراموش می‌شود.

اغلب بازیگران به درستی انتخاب شده‌اند هرچند بنده از انتخاب مهدی فخیم‌زاده خرسند نیستم. انتخاب او با آن صدای کلفت و چهره‌ای پخمه، در راستای همان اهداف فمینیستی فیلم است که بدان اشاره کردیم. راوی توضیح می‌دهد که پرویز چهل سال است که بازیگری می‌کند، و مخاطب با تعجب از خود می‌پرسد: مگر این آدم چه دارد که می‌توانسته چهل سال مداوماً فیلم بازی کند و خانه‌ای به این بزرگی در تهران بخرد و ویلایی با آن وسعت در نیاک؟ در عالم واقع نیز همینطور است. فخیم‌زاده هیچگاه ستاره سینما یا بازیگر مطرحی نبوده. او غالباً در فیلم‌های خودش بازی کرده است. آخرین نوبتی که او در سینما برای دیگران بازی کرد، یکی از نقش‌های فرعی فیلم «رنو، تهران 29» (1369) به کاگردانی سیامک شایقی بود. به این ترتیب آیا بهتر نبود یک ستارۀ واقعی سینما نقش پرویز را بازی می‌کرد؟ افرادی مانند: مهدی هاشمی، فرامرز قریبیان، جمشید هاشم‌پور، پرویز پورحسینی، محمد متوسلانی، مجید مظفری، اکبر عبدی یا رضا رویگری. یک ستارۀ سینما می‌توانست درام فیلم را قدرتمند کند، در وقتی که او زنش را از ادامۀ بازی در سینما منع می‌کرد.

انتخاب رامبد جوان در نقش بهرام سفالگر نیز باورپذیر نیست. چنین نقشی را بایست یک بازیگر معمولی بازی می‌کرد و نه یک ستاره سینما. به نظر می‌رسد که کارگردان نیز برای این نقش، وقت صرف نکرده است. زیرا ما او را عمدتاً دست در جیب می‌بینیم و نه در حال کار کردن. لذا هنرش را باور نمی‌کنیم.

به نظر راقم مانی حقیقی در نقش کوتاه کارگردان، خوب بازی نکرده است. چنینی نقشی به جای خاطر آسوده، باید لااقل اندکی حرص بخورد و نگران باشد.

ج. راوی در این فیلم چه می‌کند؟

یکی از مشخصات خاص آذر شهدخت...، استفاده از نریشن (راوی) برای روایت قصه است، چیزی که از موارد ضعف فیلمنامه تلقی می‌شود. زیرا در سینما، اصالت با تصویر است و نه صدا. لذا اگر صدای راوی بر تصویر فیلم غلبه کند واضح است که به فیلم آسیب خواهد رسید.

جناب افخمی برای خلاصه کردن داستان کتاب در قالب یک فیلم سینمایی، چاره‌ای جز این کار نیافته است که بیشترین حجم اطلاعات را از طریق صدای راوی منتقل کند. اما مشکل در این است که مخاطب فیلم، راوی را نمی‌شناسد. آیا او دانای کل است؟ اگر اینطور است چرا او در نزاع این زن و شوهر، جانب شهدخت را می‌گیرد و پرویز را مضحکه می‌کند؟ (برای نمونه به این جملۀ راوی دقت کنید: شهدخت نیز احتمالاً روح دارد!) اما اگر راوی دانای کل نیست پس چرا در ادامۀ فیلم معرفی نمی‌شود.

برای روشن شدن بحث می‌توان از دو فیلم مشهور که در آنها از راویت دانای کل و اول شخص استفاده شده است، یاد کرد. در فیلم باری لیندون (1975) ساختۀ استنلی کوبریک، راوی دانای کل است. این شیوه بهکوبریکِ فیلمنامه‌نویس امکان داده تا بتواند یک رمان دویست صفحه‌ای را برای یک فیلم سه ساعته اقتباس کند. باری لیندون حاوی یکی از بهترین نریشن‌های تاریخ سینما است به نحوی که صدای راوی، در متن فیلم تنیده شده و حتی بسیاری از مخاطبان بعد از تماشای فیلم آن را به یاد نمی‌آورند. فیلم دیگر، لبوفسکی بزرگ (1998) ساختۀ برادران کوئن است که راوی یکی از شخصیت‌های فیلم است که خود را در انتها معرفی می‌کند.

نکتۀ جالب توجه این است که کوبریک و برادران کوئن از کارگردانان مورد علاقۀ جناب افخمی هستند. مضافاً که ایشان بر تکنیک‌های مختلف نویسندگی واقفند. فیلمنامۀ پایان خدمت (1392) نوشتۀ افخمی که حمید زرگرنژاد آن را ساخت به خوبی از سواد سناریونویسی ایشان خبر می‌دهد.

د. «فمینستِ مرد، مانند کچل موفرفری است!»

این جمله‌ای از پرویز (مهدی فخیم‌زاده) است در جواب دخترش آذر، وقتی که از او می‌پرسد آیا در انگلیس «مردان فمینیست» هم وجود دارند و دختر تأیید می‌کند. پرویز ادامه می‌دهد: این مردان، زیادی نازنین شده‌اند. آنها نمی‌خواهند آدم باشند بلکه می‌خواهند فرشته باشند.

اکنون سؤال این است که آیا «آقای» افخمی با این فیلم فمینیستی در زمرۀ همین کچل‌های موفرفری درنیامده است؟ شهدخت به سبب اصرارش بر بازی در سینما، خانه را ترک کرده است. او در ویلا به پسرش فرهاد می‌گوید: «تو دیگر به من نگو چه کار بکن و چه کار نکن. من از دست پدرت که به من امر و نهی می‌کرد به اینجا آمده‌ام.» به هر حال یکی از تلاش‌های فمینیست‌ها این است که برای زنان حق اشتغال مستقل می‌خواهند حتی اگر همسر مخالف باشد.

اما مطابق شرع، زن برای خروج از منزل باید رضایت شوهر را کسب کند. مطابق آنچه که حضرت امام خمینی(ره) در کتاب شریف تحریر الوسیله نوشته است، اگر زنی برای ازدواجش شرط کند که شوهر مانع خروج وی از منزل نشود این شرط باطل است. و همچنین است اگر شرط کند که شوهرش، همسر دوم اختیار نکند.[1] زیرا که اینها از حقوق واجب مرد است که به دیگری واگذار نمی‌شود. لذا حتی اگر زن به وقت ازدواج شرط کرده باشد که شوهر مانع از اشتغال او نشود این شرط شرعاً باطل است. زیرا زن برای هر بار خروج از منزل باید رضایت شوهر را کسب کند.

فیلمساز در نزاع پرویز و شهدخت، آشکارا جانب زن را می‌گیرد و پرویز را مکرراً تمسخر می‌کند. واضح‌ترین تمسخر فیلم زمین خوردن پرویز و ریختن شله‌زرد بر صورت اوست و یا صحنه‌ای که لقمه در دهانش گیر می‌کند. به این موارد نیز توجه کنید: پرویز صدای حیوان درمی‌آورد، دروغ می‌گوید و برای بازگشت زنش التماس می‌کند، لباس‌های گشادش بر تنش زار می‌زنند، در حضور دیگران دندانش را خلال می‌کند، از فرط عصبانیت بشقاب‌ها را می‌شکند و از بهرام کیانی می‌خواهد تا دخترش را بگیرد. او با آن کیمونو همچون یک سامورایی تداعی می‌شود که دوران حکومتشان گذشته است، و فیلمساز به اشکال مختلف بر این موضوع تأکید می‌کند.

ﻫ. چرا مردانِ این فیلم، یک پایشان می‌لنگد

در وقتی که زنانی مثل آذر و شهدخت در فیلم بی‌عیب و نقص معرفی می‌شوند لکن مردان فیلم همگی ایراد دارند. مفرّی که فیلمساز برگزیده تا این خطای فیلم، دیده نشود آن است که نظریه‌ای را از زبان پرویز مطرح می‌کند: «مردی که حتی یک پنچری کوچک ندارد شاید پنچری‌های بزرگ داشته باشد!» به این ترتیب مخاطب انتظار دارد که همۀ مردان فیلم دچار آسیب و خطا باشند. مضافاً که این نظریۀ پرویز راه را برای خطاهای انسانی باز می‌کند.

ذیلاً نگاهی می‌اندازیم به شخصیت مردان این فیلم و ایرادهای آنها:

1. پرویز (فخیم‌زاده): حسود، خودخواه، دروغگو، توده‌ای سابق، با صدایی خشن و قیافه‌ای پخمه، 

2. فرهاد (امیرعلی دانایی/ پسر): دروغگو

3. فیلیپ (شوهر سابق آذر): همجنس‌باز، گیاهخوار

4. بهرام (رامبد جوان): سگ‌باز، دروغگو

5. محمود (شوهر گلی): زن ذلیل

6. اسکندر (یدالله شادمانی/ سرایدار): خبرچین، زن دوم گرفته است

7. مانی راد (مانی حقیقی/ کارگردان): فریبنده

جوایز از جشنوارۀ فیلم فجر

فیلم آذر شهدخت، برندۀ دو سیمرغ از سی‌ودومین جشنوارۀ فیلم فجر شد: بهترین فیلم (سیدجمال ساداتیان و بهروز افخمی) و بهترین فیلمنامه (بهروز افخمی). البته به طور غیرمنتظره‌ای فیلم رستاخیز نیز سیمرغ بهترین فیلم را دریافت کرد.

این فیلم همچنین در چهار بخش، نامزد دریافت سیمرغ بود: بهترین کارگردانی (افخمی)، بهترین بازیگر نقش اول مرد (مهدی فخیم‌زاده)، بهترین بازیگر نقش مکمل زن (نعیمه نظامدوست)، بهترین طراحی صحنه و لباس (مرجان شیرمحمدی). این جوایز به ترتیب، نصیب این افراد شد: احمدرضا درویش برای کارگردانی رستاخیز، رضا عطاران برای بازی در طبقۀ حساس، شبنم مقدمی برای بازی در فیلم امروز، مجید میرفخرایی برای طراحی صحنه و لباس رستاخیز و نیز شراره سروش برای طراحی فیلم همه چیز برای فروش.

اما اتفاق جالب توجه این است که هیئت داوران بازی خانم شهین تسلیمی در نقش خاله پری را پسندیده بود. اما هیچ یک از هشت داور نام او را به خاطر نمی‌آورد. آنها به آقای افخمی زنگ می‌زنند تا نام وی را بپرسند ولی تلفن او خارج از دسترس بود. در نتیجه با تهیه کننده تماس می‌گیرند و جناب ساداتیان، خانم تسلیمی را به اشتباه نعیمه نظامدوست معرفی می‌کند. بعد از اعلام اسامی متوجه می‌شوند و ساداتیان بابت اشتباهش عذرخواهی می‌کند. (به نقل از یادداشت هوشنگ گلمکانی ـ یکی از هشت داور جشنواره ـ در مجله 24، شماره فروردین 93، ص 33.)

تحسینات و تمجیدات

فیلم آذر شهدخت، حسّ خوب وطن‌دوستی را در مخاطب زنده می‌کند. خصوصاً آنجا که آذر از مادرش می‌پرسد چرا قرمه ‌سبزی‌های من مثل شما نمی‌شود و مادر می‌گوید به خاطر خاک است. گلی می‌گوید مقداری از خاک ایران را با خودت ببر و در آنجا سبزی‌ها را پرورش بده. یا آنجا که گلی در فرودگاه، دخترش را از مهاجرت منع می‌کند و می‌گوید: همین یک دوری، برای کل خانوادۀ ما بس است.

فیلم در لحظاتی اهمیت حفظ سنت‌ها را یادآور شود. آذر را که تأسف می‌خورد که چرا صدای مادربزرگ مرحومش را به یاد نمی‌آورد، شوخی‌ها و گعده‌های خانواده، بلال پختن، موسیقی سنتی، سفره‌های بزرگ فامیلی و غیره.

پرویز و بهرام سیگاری هستند لکن مخاطب سیگار کشیدن آنها را واضحاً نمی‌بیند. استعمال دخانیات در فیلم، بازی می‌شود و این بسیار مستحسن است. شکار آهو نیز در فیلم بازی می‌شود چنانکه ما هیچگاه سگ بهرام را نیز در فیلم نمی‌بینیم و فقط صدایش را می‌شنویم.

موسیقی فیلم نیز از موارد تحسین‌برانگیز و شنیدنی آن است، کاری از آرمان موسی‌پور که در ضمن آن، تصنیف قدیمی «خوش آمدی» مجدداً با صدای وحید تاج اجرا شده است. شعر این تصنیف سرودۀ ترانه‌سرای مشهور، کریم فکور (1375-1304) است که ده‌ها ترانۀ ماندگار از او به یادگار مانده، از جمله الهه ناز و اوج آسمان. به هر حال در سینمای پس از انقلاب استفاده از شعر و آواز در میانۀ فیلم‌های سینمایی بجز در فیلم‌های رسول ملاقلی‌پور یا سینمای کودک، چندان مرسوم نبود. بعد از نمایش جشنواره، بهروز افخمی بر خلاف نظر آهنگساز، این تصنیف را در سکانس شکار رفتن پرویز استفاده کرده است.

و اما بعد...

به دلیل زیبایی ترانۀ تیتراژ، شعر تصنیف «خوش آمدی» ذیلاً می‌آید:

به کلبه‌ام از راه دور، ای آشنا خوش آمدی

چون بوی گل به همره باد صبا خوش آمدی

اکنون که پر گیاه و گل، شهر و ده و صحرا بوَد

ای آهوی صحرا تو هم، به شهر ما خوش آمدی

تو مایۀ نوازشِ صدها دلِ شکسته‌ای

ای خوش خبر به سوی دل‌شکستگان خوش آمدی

چون روزگارِ اندوه و محنت دیگر گذشته

منعم مکن از، این عشق سوزان

تا کی دورنگی، دیگر مرا آب از سر گذشته

ای آهوی گریزان، به آشیانم

خوش آمدی، فدای جان تو جانم

ای آن که مقدم تو بوَد گرامی

من جای گل، به پایت گهر فشانم

(شعر از کریم فکور)

مسئله 2. اگر در عقد ازدواج چیزی را که مخالف مشروع است شرط نماید مثل اینکه او را از بیرون رفتن از منزل ــ هر وقت و هر جا که بخواهد ــ جلوگیری ننماید یا حق همخوابگی هووی او را نادیده بگیرد و مانند آن، و همچنین اگر شرط کند که روی او زنی نگیرد و سریه انتخاب نکند، شرط باطل است و عقد و مهر هم صحیح است، اگرچه بگوییم که شرط فاسد عقد را فاسد می‌کند. [یعنی به هر حال، عقد صحیح است و این شروط باطل.]

مسئله 2. إذا شرط في عقد النكاح ما يخالف المشروع مثل أن لا يمنعها من الخروج من المنزل، متى شاءت‏ و إلى أين شاءت، أو لايعطي حق ضرتها من المضاجعة و نحوها، و كذا لو شرط أن لايتزوج عليها و أن لايتسرى، بطل الشرط و صحّ العقد و المهر، و إن قلنا بأن الشرط الفاسد يفسد العقد.